RAYBALAMA
Raybalama, deliği hassas bir yüzey kalitesi ile istenilen ölçüye getirmek için yapılan bir işlemdir. Matkapla delinen delik tam ölçüsünde olmadığı gibi hassas bir iş için yüzeyi de gerekli düzgünlükte elde edilemez. Hassas ve düzgün bir yüzey elde edilmek istenirse önce delik , ölçüsünden biraz küçük olarak delinir sonra tam ölçüsüne getirmek üzere raybalanır.
Rayba Çeşitleri :
Silindirik Raybalar : Bu raybalar silindirik deliklerin raybalanması için kullanılır.
Konik Raybalar : Konik deliklerin raybalanmasında kullanılan bu raybalar, hem kaba hem de ince işleme için, bütün standart ölçüleri vardır.
Ayarlı Raybalar : Raybaların en verimlisi ayarlı olanlarıdır. Ölçüsünün üstünde ve altında yeterli bir aralıkta istenilen çapa göre ayarlanabilir. Bu aranan bir özelliktir.
El Raybaları : El raybaları özellikle ince işleme ve bitirme raybası olarak kullanıldığından hemen hemen ağızların tam boyunca düz taşlanır. Raybanın deliğe kolay girebilmesi için ucu konik yapılmıştır. Bir boşluk elde etmek için ağızların sırtı boşaltılmıştır. Sapın ucu daha önce delindiği gibi buji kolunun takılması için dört köşe yapılır.
Genişlemeli Raybalar : Bu raybaların gövdesi genişler. Bunun için iç kısmı konik delinmiş yanları ayartılmıştır. Genişleme, bir ucuna vida, diğer ucuna da anahtar ağzı açılmış konik bir parça ile yapılır. Bu, bir ayarlı rayba olmadığı gibi çap büyütme de söz konusu değildir. Burada amaç standart ölçüdeki delikleri ince işlemekte kullanılan bir raybayı genişlemeli yaparak körlendikçe bileyerek, onun ömrünü uzatmaktır.
Rayba:Matkapla açılan delikler istenilen tamlıkta ve temizlikte olmaz. Delikleri istenen ölçüye göre teiniz olarak büyütmek için kullanılan alete rayba denir. Bunlar iyi cins alet çeliğinden yapılır. Raybalar makinede veya elde çekileceğine göre birbirinden farklı yapılır. El raybası buji denen bir tutamağın ortasındaki deliğe takılarak kullanılır. Raybamn baş kısmı dört köşedir. Bujinin ortasındaki delik bu dörtköşe başa takılabilecek şekilde yapılmıştır. Raybanın kesici ağızları düz veya helisel oluklardan meydana getirilmiştir. Bunlar yapılışları bakımından ekseriya soldan sağa doğru döndürülerek çalışırlar. Makine raybalarına gelince bunlar matkap, torna yahut revolver tezgâhlarına bağlanarak kullanılır.
Raybalar silindirik veya konik olmak üzere iki türlü yapılır. Bunlardan bir tanesi, üzerinde enine oluklar bulunan dişlisi, kaba işlem için; diğeri ise bitirme işlemi için kullanılır. Raybaların sap kısmı da silindirik veya konik olarak yapılır.
Raybanın tesir edişi:
Raybanın kesici ağızları, ekseriya, delik eksesine paralel olarak hareket eder. Kesici ağızların iyi şekilde talaş kaldırması için delik yüzeyine dar bir kısmiyle değmesi gerektir. Bunun içindir ki kesici ağızların sırtları boşaltılmış ve boydan boya dar bir şerit halinde bir zırh bırakılmıştır.
Daha önce açılmış bulunan deliğe dikkatlice sokulan rayba döndürülerek hareket ettirilirse kesici ağızlar delik yüzeyinden gayet ince bir talaş katmanı kaldırır. Raybayı kendi çapından daha küçük bir deliğe kolayca sokabilmek için uç kısmı konik yapılmıştır. Buna başlangıç kesme ucu adı verilmiştir. Asıl kesme işlemini bu uç yapar. Silindirik kısımdaki zırh yüzeyler raybaya klavuzluk eder. Başlangıç ;kesme uçlarının boyu deliğin cinsine ve malzemenin sertlik derecesine göre değişir. Başlangıç kesme uçlarının boyu, kör fideliklerle yumuşak malzeme için kısa yapılır. Boydan boya açılmış deliklerle sert olan malzemenin raybalanması için kesme ucu uzun yapılır. Makine raybalarının ucu çaplarına göre çeşitli konikliklerde yapılır. Bunların boyu ekseriya kısa seçilir. Konik raybalarda ayrıca başlangıç kesme ucuna lüzum olmadığı kolayca anlaşılır. Çünkü esasen konik olan rayba deliğe kolayca girer. Koniklik yüzünden zorlanmalara elverişli bulunan bu raybalar çabuk kırılabilir. Çünkü kesici ağızlar bütün boyunca malzemeyi kavrar. İşte bu sebepten konik raybaların dikkatli kullanılması gerekir.
Üzerinde kama oluğu bulunan deliklere düz ağızlı rayba çekmek doğru değildir. Bunun sebebini anlamak kolaydır. Çünkü düz olan kesici ağızlar, oluk kenarına takılır. Şu halde bu türlü işlerde mutlaka helisel ağızlı raybalar kullanılmalıdır. Burada ağızlar helisi takip ettiği için yani rayba eksesine göre eğik olduğu için oyuk kenarına takılması mümkün değildir.
Raybaların ölçüleri:
İşlenen deliğin çapı raybanınkine eşit olacağı için raybalamadan önce, rayba çapını bulmak gerektir. Bunun için özel bileziklerden faydalanılmadır. Raybalar da her kesici alet gibi belirli bir zaman kullanıldıktan sonra körlenirler. Bunlardan tekrar faydalanabilmek için bilenmeleri gerekir. Fakat bilenen raybanın çapı değişir daha doğrusu küçülür. Tabii büyültebileceği deliklerin çaplan, bilendikten sonraki çapına eşit olur. Şu halde raybalar ancak belirli bir zaman belli boyutlardaki delikleri büyültebilir. İşte bunun içindir ki bilendikten sonra belirli ölçü sınırları içerisinde ayarlanabilen raybalar yapılmıştır. Bunlara ayarlı rayba denir. Raybanın gövdesini, ucu konik bir vida ile açmak suretiyle istenen çapa ayar mümkün olur.
Takma çakılar konik yarıklar içersinde hareket ettirilerek belirli sınırlar içerisinde istenen çapa göre ayarlanabilir. Fakat ayardan önce çakılır zımpara taşında yuvarlak taşlandıktan sonra bilenmeli ve kılağası alınmalıdır.
Kesici ağızların delik yüzeyi temizliğine tesiri:
Raybalarken tatbik edilen kuvvetli baskıdan ötürü rayba deliğin içine sıkışır ve kesici ağızları malzemeye dalar. Bu esnada deliğin yüzeyinde raybanın ağız sayısı kadar diş yeri meydana gelir. Bu durumda iken ancak rayba gevşetildikten sonra işlemeye devam edilmelidir. Eğer raybanın kesici ağızları çevre üzerine eşit aralıklı olarak açılmışsa ray banın gevşetilmesinden sonra işleme devam olunması dişlerinin önceki izlerine takılması ihtimalini çoğaltır! Rayba yine deliğin içerisine sıkışır. Mesele R1 izini açan Z1 dişi R3 izine, Z2dişi R3 izine, Z3 dişi R3 izine v. s. geçerler. Bu çeşit rayba ile işlemek zor olduğu gibi büyütülen deliğin yüzeyi de temiz olmaz. Bu elverişsizliği gidermek için kesici ağızları rayba çevresi üzerine eşit olmayan aralıklarla açmak gerektir. Bu türlü bir rayba ile işlerken rayba deliğe sıkıştığı zaman gevşetilerek işleme devam olunursa, dişleri önce açılmış bulunan izlere tekrar raslamaz. Bu suretle raybalama daha kolay yapılır.
Meselâ gevşetilerek biraz daha fazla döndürülen raybanın Z2 dişi R3 izine, gelir Z1 Z2 ve Z6 dişlerinden bazısı izlerin önüne bazısı da arkasına rastlâr. Hattâ Z2 dişinin bile R3 izine takılması pek de mümkün olmaz. Böyle bir rayba ile işlenirse delik yüzeyi temiz ve tırtılsız olur.
Raybanın ölçülmesini kolaylaştırmak için kesici ağız sayıları çift seçilir, dişler karşılıklı açılır.
Rayba işleminin yapılışı:
Deliğe en son ölçü rayba işleminden sonra verildiğine göre, matkapla deliği delerken rayba payını hesaba katmak gerektir. Raybalanacak deliğin yüzeyinden çıkacak talaş bu yüzeyin temizliğini sağlayabilmelidir. Bunun için de raybalanacak deliğin lüzumu kadar küçük delinmesi gerektir. Aşağıdaki cetvet raybalanacak deliğin verilecek en uygun çapı gösteriyor.
Bu değerler metanetli ve yumuşak malzeme için %50-100 kadar büyütülür. Matkap seçerken deleceği deliğin kendi çapından daha büyük olacağını da ayrıca göz önünde tutmak lâzımdır. Raybanın deliği iyice ağızlayarak eşit bir kesme ile ilerlemesi için delik önceden biraz havşalanmalıdır.
Misal:
Yumuşak çelikten bir malzeme üzerine rayba ile 20 mm. çapında bir delik açmak için hangi çapta bir matkap kullanılmalıdır?
Çözülüş:
Matkap çapı = son ölçü — (Rayba payı + matkap payı)
d = 20 — ( 0,3 + 0, 2 )
d = 20 — 0,5
d = 19,5 mm.
Konik olan delikleri raybalamak içini koniğin en küçük çapına göre silindirik bir delik açılırsa fazla miktarda talaş kaldırmak zorunda kalınır. Bu gibi hallerde gittikçe büyüyen kademeli delikler açmak doğru olur. Bu kademeler konik raybanın eşit şekilde kavramasını ve sonunda matkap izlerinin giderilmesini mümkün kılacak şekilde seçilmelidir. Konikliği büyük olan delikleri raybalamak için kaba, orta ve ince olmak üzere üç parçalı takım halindeki raybalar kullanılır.
İlerleme basıncı:
Elde raybalamak için raybanın başına uygun bir buji geçirilmelidir. Rayba deliğin içerisine düşey konumda yerleştirilir, hafif bir baskı ile döndürülür. Bujinin kollarına eşit kuvvetler tatbik edilmelidir. Böyle yapılmazsa raybanın kesici ağızları deliğin her tarafına aynı miktarda batmaz. Bu yüzden delik silindir biçimini kaybeder. Deliği raybalarken arasıra raybayı döndürerek çıkarıp talaşlardan temizlemelidir. Fakat rabayı çıkarmak için ters çevirmek yahut çekmek yanlış bir hareket olur- Çünkü rayba ters döndürülünce kesici ağız sırtlarıyla delik yüzeyi arasına sıkışan talaşlar dişlerin kırılmasına sebeb olur. Şu halde raybayı çıkarmak için baskı yapmadan ileri doğru çevirmek gerektir.
Makinede raybalamak için, kullanılan makinenin cinsine göre meselâ matkap tezgâhının miline torna tezgâhının gezer puntasına makine raybası takılır. Bunların makinede yerleştirilecekleri kovanlar içi boş koniklerdir. Bu sebeptendir ki bazı makine ray balarının sapları konik yapılmıştır, koniklikleri de Morse konilerininkine uygundur. Eğer raybanın konik sapı makinedeki kovana uymuyorsa, yani çok küçükse ara konilerden faydalanılması gerekir.
Bir deliğin tam istenen ölçüde raybalanması için rayba ekseni ile delik eksenini bir hizaya getirmelidir. Bu işlemi tam olarak yapabilmek için bir hayli zaman kaybına mal olan gayretler sarf edilmektedir. Bu elverişsizliğin önüne geçmek için mafsallı kovandan faydalanılmaktadır. Her tarafa hareket etme kabiliyetinde olan bu kovan sayesinde rayba delik doğrultusunu takip etmeye zorlanır.
Makinede rayba çekmek için dönme sayısı küçük, ilerleme büyük seçilmelidir. Yağlama vasıtası olarak sabunlu su kullanılmalıdır. Rayba hassas bir alettir, iyi iş görmesi için bakımına önem verilmelidir, îşi bitince silinip yağlandıktan sonra kutusuna konmalıdır. Raybalar körlenince ancak özel bir aletle bileme makinesinde bilenmelidir. Rayba keskinleştirildikten sonra konik olan uç kısmiyle silindirik kısmın arakesidini teşkil eden çizgi yuvarlatılarak giderilmelidir.
